Piše: Ivan Ristić Savremeni svet nalazi se u istorijskom trenutku dubokih promena, koje vode ka disperziji svetske moći i formiranju multipolarnog međunarodnog poretka u pravom smislu te reči. Globalna dinamika ekonomskog rasta i razvoja postepeno se premešta u azijsko-pacifički region, čime se dramatično umanjuju mogućnosti Zapada da preko sopstvenih poluga moći presudno utiče na globalna dešavanja. Neumereni optimizam o navodnom „kraju istorije“ i pobedi univerzalnih zapadnih vrednosti na svim meridijanima planete, izazvan krahom Varšavskog ugovora, pokazao se kao potpuno neosnovan. Fijasko koji je liberalno shvatanje sveta doživelo ubrzo nakon otrežnjenja doveo je do izbijanja tradicionalnih osa političkih podela na površinu.

Posmatrano kroz istorijsku perspektivu, do konflikata je dolazilo najpre zbog kolonijalnog, zatim ideološkog suparništva, da bi čitav proces u vremenu u kome živimo dobio obrise “suparništva vrednosnih orijentira”. Ideja insistiranja na ekonomskim i tržišnim zakonitostima koja je trebalo da dovedu do prevazilaženja animoziteta drugih vrsta raspršila se kao mehur od sapunice. Derogiranje države kao sve manjeg nosioca prava i obaveza u međunarodnom poretku kroz promenjene osnove moći dovodi do međuzavisnosti kao osnovnog trenda novog sveta. U skladu sa tim, prožimanje je prirodan istorijski proces koji karakteriše civilizacijske odnose. Međutim, ono se odvija na socijetalnom nivou, dok su sukobi karakteristika političke ravni.

Civilizacijske razlike na međudržavnom nivou mogu da prevaziđu savezi „kada se dve ili više država suoči sa zajedničkom opasnošću po bezbednost". Najbolji primer za to je iznuđena saradnja zapadne i islamske civilizacije u rešavanju problema na Bliskom istoku.

Konfrontacije koje u međunarodnom kontekstu nastaju mogu se formulisati kao “borba za dominaciju u formiranju ključnih principa organizacije budućeg međunarodnog sistema”. Novi izazovi bazirani na civilizacijskoj disharmoniji dovode u pitanje sam temelj celokupnog međunarodnog poretka. Ključne civilizacijske razlike leže u različitim percepcijama vrednosti i ustanova koje ih čine, a međusobno prepoznavanje subjekata kao pripadnika iste civilizacije dovodi do identifikacije u odnosu na spoljnjeg neprijatelja. Nakon napuštanja transnacionalnih ideoloških postavki, religije ponovo postaju osnov identitetskog uporišta.

Najsveobuhvatnijom se čini podela civilizacija koju je utvrdio Semjuel Hantington. Prema njegovom shvatanju, postoje kineska, japanska, latinoamerička, hindu, afrička, budistička, islamska, zapadna i pravoslavna civilizacija.

Svet se danas, međutim, čini daleko pesimističnijim mestom nego što ga je svojevremeno video Hantington. Promena geopolitičke i ideološke osnove sukobljavanja donela je svojevrsnu formu proksi sukoba sa versko-sektaškim obeležjima. Nova tendencija koja presudno obeležava svet u kome živimo danas i usmerava onaj u kome ćemo živeti sutra su sukobi unutar samih civilizacija i konfliktne tačke dodira koje istovremeno pokazuju istorijski kontinuitet njihovog sukoba. Primeri poput arapskog sveta nakon Arapskog proleća, ideoloških konflikata u Latinskoj Americi, ali i novih desekularizujućih tendencija u Evropi govore tome u prilog. Poraz kiršnerizma u Argentini, propast kolumbijskog mirovnog sporazuma na referendumu, kao i povlačenje teologije oslobođenja kao ključne komponente latinoameričke civilizacije doveli su do revitalizacije Monroove doktrine i raspirivanja novih ideoloških sukoba u hladnoratovskom maniru. Ni na prvi pogled unifikovana Evropa nije izuzetak. Klerikalne tendencije u Poljskoj i nemačka kontinentalistička geopolitika koja na prostoru desovjetizovane Istočne Evrope ne igra uvek u istom kolu sa atlantizmom govore tome u prilog.

Povratak geopolitike

Započeto kao uverenje da su migracije radne snage neophodne evropskim tržištima tokom obnove, došlo se do percepcije da „islam ne pripada evropi“. Nakon Islamske revolucije 1979. Iranci su se profilisali kao posebna civilizacija unutar islamskog korpusa. Šiitski luk, koji islamsku civilizaciju deli po linijama istok-zapad i sever-jug presudno utiče na preoblikovanje Bliskog istoka, koje je u toku. Uticaj Irana na Hezbolah, Hamas, građanski rat u Siriji i odbrani od agresije na Jemen pokazuje njenu -vitalnost. Visok nivo kulturne i nacionalne samosvesti Iranaca i njihova geopolitička vezanost za evroazijski pol suštinski opredeljuju ovu civilizaciju da sledi sopstveni geopolitički kurs u cilju ostvarenja regionalne hegemonije. Izostanak „Dejtonskog scenarija“ u Siriji govori o nepostojanju bazičnog konsenzusa oko ključnih pitanja tog konflikta, kao i različitih tumačenja ishoda Arapskog proleća. Neki novi Sajks-Pikoov sporazum bi morao da omogući da Bliski istok opstane i pronađe svoj put „u miru sa samim sobom“. Tačke sudara civilizacija prožimaju čitav globus. Od kontakta hindu i islamske civilizacije u Kašmiru, kojoj nuklearna dimenzija daje dodatni pečat, preko Baltika i Ukrajine, gde se susreću zapadna i pravoslavna civilizacija, sve do potpune destrukcije meksičkih institucija usled trgovine narkoticima na mestu sudara zapadne sa latinoameričkom civilizacijom, jasna je matrica prema kojoj civilizacijski sukob tinja nezavisno od prostornog konteksta i istorijskih okolnosti. Karakterističan primer kontakta je balkanski „mini sukob civilizacija“. Za islamsku civilizaciju je Balkan „prolaz ka Evropi“, za zapadnu strateška sfera transportnih koridora od prvorazrednog ekonomskog interesa, dok je za pravoslavnu poslednja linija odbrane. Nesvrstani položaj Jugoslavije u globalnoj bipolarnoj podeli bi se možda mogao objasniti civilizacijskom podelom. Jugoslovenski samoupravni socijalizam je, poput arapskog, imao specifičnu emancipatorsku ulogu u smeru prevazilaženja interreligijskog jaza koji se činio nepremostivim. Međutim, pad bipolarnog poretka je osu civilizacijskog sukoba između Zapada, pravoslavlja i islama izbacio na površinu i opstanak Jugoslavije učinio nemogućim. Prodor kineske trgovačke civilizacije ka Zapadu u cilju razbijanja pomorske blokade preko centralne Azije biće ključ buduće globalne raspodele karata. Izgradnjom kineskog megaprojekta Jedan pojas, jedan put civilizacijsko središte će se, po zakonima međunarodnih odnosa, pomerati ka istoku. To neminovno znači produbljivanje postojećeg tihog sukoba u Sinkjangu i njegovu ekspanziju na čitav prostor Centralne Azije. Evidentno je da se geopolitika vratila na velika vrata. Međutim, evoluiranje iz unimultipolarnog ka zaokruženom multipolarnom poretku neće biti ni brzo ni bezbolno. Bilo da se novonastala situacija posmatra kao ona u kojoj je „svet ponovo postao normalan“ ili nekako drugačije, ona će iz korena izmeniti svet za kakav danas znamo. Najrealniji ishod je onaj u kome „neće biti supersila, već samo velikih i regionanih sila, i kapitalizma različitih verzija“. U takvom svetu će se konflikti nastaviti na civilizacijskim osnovama, a najveću cenu platiće narodi na rubovima civilizacija, posebno na mestima koja opterećuju nepromenjive zakonitosti geopolitike. Izvor: Pravda